Osmanlı sonrası istikametini batıya çeviren cumhuriyet ideologlarının dine yabancı-seküler bireyler yetiştirme projesine karşı bedellerine yürekten bağlı kuşaklar yetiştirmek hedefiyle Müslüman Anadolu halkı tarafından kurulan İmam Hatip Okulları 71. yılına girdi.
Cenaze namazı kılacak, ölüleri yıkayacak imam bulunamadığı devirlerden bugünlere kolay gelinmedi. Bu muvaffakiyet kıssasında birçok kahramanların büyük rolü var.
İmam Hatip davası bu topraklarda yaşayan Müslümanların inançlarına sahip çıkmak için verdikleri destansı gayretin özetidir. Biz de bu sebeple İmam Hatip Okullarının birinci talebelerinden, birinci hocalarından ve tıpkı vakitte birinci kurucularından muharrir muallim musikişinas Dr. Mehmet Ali Sarı ile kuruluş yıllarında verilen çetin çabayı konuştuk.
İmam Hatip Okullarının birinci talebelerinden birisiniz. Sizin öykünüz bir manada İmam Hatip Okullarının öyküsü. İmam Hatip maceranız nasıl başladı?
Ben 1938’de ilkokula girdim. Hem köy imamı hocam Muharrem Efendi hem de ilkokul öğretmenim Mustafa Gültekin 1923’lerde açılıp da sonradan çeşitli sebeplerle kapatılan İmam Hatip Okulu mezunlarıydılar. İlkokuldan mezun olunca da beni hafızlığa başlattılar ve köyümde hafız oldum. Natürel köy kaidelerinde Kur’an-ı Kerim’i adabınca okumam mümkün değildi. Beni Bolu’ya götürdüler. Bolu’da 2 sene Kur’an eğitimi aldım. Hem hıfzımı sağlamladım hem de Kur’an-ı Kerim’i yoluyla, tecvidiyle, meharic-i hurufiyle okumasını öğrendim. Sonra da Bolu’daki bu işle ilgili büyükler, bizi 3 hafız İstanbul’a getirdi. İstanbul’da kalacak yer bulamadık. Sonra Beyoğlu Ağa Camii’nde yatacak yer bularak orada kalmaya başladım. Oranın baş imamı Hafız Rahmi Şenses’ten -Allah rahmet eylesin- talim, kıraat ilmi, onun hocası Hafız Ömer Efendi’nin talebelerinden de Arapça okudum 1951’e kadar. 1951’de İmam Hatip Okulu açılınca da İmam Hatip’te talebe oldum. Birinci sınıftan başladık.
İmam Hatipler her yaştan talebeyi alıyor muydu? Yaş sorun olmadı mı?
O vakit yaş haddi sorun olmadı. İçimizde 12 yaşından 20 yaşına kadar bireyler vardı. Daima bir arada 3. Selim’e ilişkin bir sübyan mektebinde birinci derslerimize başladık. Son sınıfı Çarşamba’da şimdiki İstanbul İmam Hatip Okulu’nda okuyarak mezun olduk. Ardından 1939’da birinci Yüksek İslam Enstitüsü açılmıştı, İmam Hatip’ten mezun olur olmaz oraya girdik. 1963’te de İstanbul Yüksek İslam Enstitüsü’nden mezun olarak İstanbul İmam Hatip Okulu’nda öğretmen olarak göreve başladık.
ŞARTLAR ÇOK ZORDU
İmkanlar nasıldı? Mezun olunca nereye gideceğiniz muhakkak miydi?
Bir kubbe altıydı orası, dörde bölünmüştü yer. 4 sınıf halinde 350 kadar kişi ders görüyorduk. Kurallar çok olumsuzdu, mektep sapa bir yerdeydi. Önümüz meçhuldü. Ne kadar okuyacağız, burası bitince ne olacağız, muhakkak değildi. İkinci devirde Vefa’ya taşındık. Yüksek İslam Enstitüsü’ne 80 kişi 2 sınıf olarak girdik.
İmam Hatipler nasıl bir atmosferde açıldı? Dini hayata yönelik baskılar nelerdi?
İmam Hatip Okulları özlenen okullardı, zaruretten açıldı. Ben hafızlığa çalışırken hocalarım daima yaşlıydı. Daima 70’in üstünde 80’lik hocalardı. Artık gençler imam, müezzin olmak istemiyordu. Din dersleri tukaka olmuştu. Hocalar artık Kur’an okutamıyorlardı, dini ders veremiyorlardı. Yasaktı. Muhtar, köy korucusu sigaya çekiliyordu: “Köyünüzde Kur’an okutuyorlar mı” diye. Ezan Türkçeleşmişti 1934’te. Dayanılmaz bir takip vardı. Hocam 8 sayfaya kadar hafızlığımı takip etti lakin şikâyet etmişler “Kur’an okutuyor” diye. Hoca o kadar korktu ki… Benimle ortasına ara koydu, “Oğlum, ben seni bundan sonra okutamayacağım” dedi. Sonra benimle hiç görüşmedi, yan yana bile gelmedi. Zira cumhuriyetin yeni kurulduğu o devirlerde harf inkılabı olmuş, ezan, Kur’an Türkçe’ye çevriliyor, musiki müziği türküsü yasaklanmış, Mozart okunuyor. Hatta 1950’lerde İmam Hatipler açıldığında bile biz “İmam Hatip’te okuyoruz” diyemezdik. “Lisede okuyoruz” derdik. Artık bile İmam Hatip Okulları tam hak ettiği yerde değildir. Reis-i Cumhur çıkardığı halde bile. TBMM’ye yüzde 20, yüzde 30 milletvekili verdiği halde. İmam Hatipler hala birtakım muhalefet partileri nazarında tükakadır. Varlıklarına tahammül etmezler.”
BU KALEM ÇOK 10 MÜELLİF EVLADIM
Derslerinize giren İmam Hatip Okullarının birinci hocaları nasıl insanlardı?
Hocalarımızın hepsi Osmanlı bakiyesi insanlardı, Osmanlı’nın son evresini görmüş yaşlı insanlardı. Ama çok istekliydiler. İstiyorlar ki onların takipçileri yetişsin. Genç hocalarımız yoktu, sadece Ankara İlahiyat Fakültesi vardı, dini bir kurum olarak. Orası da şimdi mezun vermemişti. Sonradan onlar da geldi. Çok merhametli insanlardı, gözetici gözle bakarlardı, yeterli yetişmemizi dilek ederlerdi.
Biz Arapça okumuş olarak girmiştik. İlkokuldan gelenler vardı. Hocamız Bekir Haki Yener -Allah rahmet eylesin- bize Arapça imtihanlarında 10 verirdi, ilkokuldan çıkmış talebelere de 10 verirdi. Biz itiraz ederdik, “Hocam bize 10 veriyorsun, biz Arapça okuduk, ilkokuldan gelenlere de 10 veriyorsunuz. Onlar bizimle tıpkı bilgi düzeyine sahipler mi?” diye sorardık. “Evladım bu kalem çok 10 yazar” diyerek teşvik mahiyetinde hepimize 10 verirdi. Artık onun o hislerini daha güzel anlıyorum. Bu türlü okuduk biz, büyük zorluklar vardı, paramız yoktu. Bazen tramvayların önüne ardına, biletçilerden kaçarak binerdik, bazen yürürdük. Yarı aç yarı tok bu türlü bir öğrenciliğimiz oldu.
İmam Hatiplilerin birinci jenerasyonu yokluk ve yoksulluk içinde eğitimini tamamlıyor. O yıllardaki zorluklardan bahseder misiniz?
Birçok arkadaşımız İstanbul tarafında medrese odalarında elektrik, su olmadan tahminen pak değil örümcekli odaları kendi imkanları temizleyerek okudu. Ben Ağa Camii’nin imam bekleme odasında kalıyordum. Gündüz orada oturuyorlardı, sigara içip yerlere atıyorlardı. Taşlı yerler. Ben akşam o 3 oturaklı çekyatın üzerine bir şeyler ekleyerek onun üzerinde yatıyordum. İmamlar ve müezzinler konutlarına masraflardı. Genelde akşam, yatsı ve sabah namazlarını biz okurduk. Camiyi biz açardık, kapatırdık. Ezan okurduk. Çamaşırımızı kendimiz yıkayıp yemeğimizi kendimiz yapardık. Cebimizde paramız yoktu. Köyümüzden bazen annemiz pekmez yollardı. Bazen tereyağı gönderirlerdi, kışlık yiyeceklerden gönderirlerdi. Onlarla yönetim ederdik.
İmam Hatip’in birinci taleplerinde nasıl bir idealizm, motivasyon vardı?
Bir kere İmam Hatip’te çok istekliydik. Ben şimdiki gençlerde o hevesi o arzuyu pek müşahede edemiyorum. Biz hem kendimize bakıyorduk, yemeğimizi yapıyor çamaşırımızı yıkıyorduk. Bulunduğumuz yere hizmet olsun diye kaldığımız yerlerin görevini de yapıyorduk.
İmam Hatipliler her alanda kendisini güzel yetiştiriyor. Mesela sizin uygun derecede musiki eğitimi aldığınızı biliyoruz. Kimler vesile oldu?
Beyoğlu Ağa Camii’ne de Kemal Batanay diye bir zatın namaza geldiğini ve orada sohbet ettiğini görüyordum ben. Kemal Batanay kimdir diye sorduğumda “bir musiki hocasıdır” dediler. “Musiki dersi veriyor hem de hattattır” dediler. Ben mescide namaza gelişimde “hocam bana musiki dersi verir misiniz” dedim. “Tabii veririm oğlum, neden vermeyim. Bakın biz burada yakında oturuyoruz.” dedi. Sahiden mescide 60-70 adım yakınlıkta bir apartmanda oturuyorlarmış. “Ne vakit geleyim hocam?” dedim, “yarın şu saatte gel evladım” dedi. Gittim, derse başladık. Ondan sonra ben hocayı hiç bırakmadım. Yani İmam Hatip Okulu ve onun öncesinde 1947’den 1951’e kadar 4 sene daima onlardan musiki dersi aldım. Hocam bana: “Oğlum sen burada musiki dersi alıyorsun fakat bunun bir de resmi tarafı olması lazım. Sen konservatuvara da devam et” dediler. Ben konservatuvar imtihanlarına da girdim. Kazandım, 4 sene Yüksek İslam Enstitüsü okurken 4 sene de konservatuvardan klasik musikimizin eğitimini aldım. Çok pahalı hocalarımız vardı. Nevzat Atlığ üzere başka nazariyat hocalarımız vardı Bestekar Melahat Pars üzere. Onlardan dersler aldım. Münir Nurettin Selçuk, Şefik Gürmeriç… Onları rahmetle anıyorum. Yüksek İslam Enstitüsü’nden mezun olurken de oradaki eğitimimi tamamladım. Tanbur meşk ettim, Ercüment Batanay Hoca’dan. O bilgiyi, o kültürü aldım. Artık ondan çok yararlanıyorum. Talebelerime Kur’an okurken nasıl makamda okuyacaklarını, nasıl başlayacaklarını, nasıl bir ses kompozisyonu yapmaları gerektiğinin derslerini veriyorum tilavet teknikleri isimli dersimde. Benim çok işime yarıyor o aldığım musiki dersleri.
HÜRRİYE VE CUMHURİYET’İN İHL MANŞETİ: MAHALLELİ GERİCİLERE İSYAN ETTİ
İmam Hatip yıllarında yaşadığınız zorluklar Yüksek İslam Enstitüsünde de devam etti mi?
O yıllar tekrar mahrumiyet yıllarımızdı. Öğlen yemeği çıkardı talebeye. Ya kapuska çıkardı ya karavana ile mercimek çıkardı, bunu da İlim Yayma Cemiyeti yapardı, Allah onlardan razı olsun. Lakin önümüze onların konması bile bir şeydi yani. Karnımız doyuyordu. Yarım ekmekle kifaf-ı nefs ediyorduk İmam Hatip Okulu’nda. Yüksek İslam Enstitüsü’nde de çok farklı değildi durumumuz. 60 tane yatılı vardı, yatılılara resmi yemek çıkardı biz yeniden o yemekten yiyemezdik, hocalarımız yerdi. Biz dışarıdan peynir ekmek ya da kendimiz pişirerek karnımızı doyururduk, 4 sene bu türlü geçti. Bir kere okul binamız yoktu, Yüksek İslam Enstitüsü Çarşamba’da İstanbul İmam Hatip Okulu’nun bir sınıfında açıldı. Ondan sonra ikinci periyotta Kabataş’ta Namık Kemal İlkokulu’na geldik, onun son sınıfını bize tahsis ettiler. Aşağıda 12-13 yaşında ilkokul çocukları var biz de üstte 20-22 yaşlarında okuyoruz. Oradaki mahalle ayağa kalktı “Biz bunları istemiyoruz, gericiler geldi okula. Çocuklarımız takunya sesleriyle büyüyorlar. Selamun aleyküm diyorlar. İstemiyoruz” dediler. Yani bizim nizamlı bir okulumuz olmadan oradan mezun olduk.
O periyodun gazeteleri saldırıyor muydu İmam Hatiplere?
Hem de nasıl. Mesela Hürriyet ve Cumhuriyet Kabataş’ta maruz kaldığımız olayı manşetten büyük puntolarla haber yaptılar. “Mahalleli gericilere İsyan etti” falan üzere.
ALİ BARDAKOĞLU, MUSTAFA ÇAĞRICI TALEBEMDİ
İmam Hatiplerin birinci talebelerinden olduğunuz üzere birebir vakitte birinci hocalarındansınız. Bu nasıl bir his?
Din Bilgisi, Kur’an derslerine girdim. Talebelerimi çok seviyordum. İçlerinden çok hoş talebeler, profesörler yetişti. Vilayet müftüleri yetişti. Mesela önceki Diyanet İşleri Başkanı Ali Bardakoğlu, İstanbul Müftüsü Mustafa Çağırıcı benim talebemdi. Hem talebeyken yeterli hocalara rastladık hem de kendimiz güzel hocalar yetiştirdik.
CENZA KALDIRACAK ÖLÜLERİ YIKAYACAK KİMSE KALMAYINCA MECBUREN İMAM HATİPLER AÇILDI
Cenaze namazı kıldıracak hocanın bile olmadığı vakitler yaşanmış bu ülkede. O yıllardan bahseder misiniz? İmam Hatipler hangi boşluğu doldurdu?
O vakitler güç vakitlerdi. Köylerde namaz kıldıracak adam şöyle dursun cenazeleri yıkayacak kimse bile yoktu. Oradan buradan müracaat edile edile “Bize hoca bulun, cenazelerimizi yıkayamıyoruz” diye diye İmam Hatipler açıldı. Evvela 1949’da İmam Hatip kursları açıldı. Bu kursların kurucusu da Celaleddin Ökten Hoca idi. Hem kurslarda ders veriyor hem de bu kursların yetersizliğine şahit oluyordu. Bir de bu kurslara ortaokul talebesi alındı. Ortaokul talebesi o vakit parmakla gösterilecek kadar azdı. Lise talebelerinin yedek subay olduğu devirden bahsediyorum.
Neden ortaokul mezunu istendi?
Çünkü talebe ilkokul ve ortaokulu okuyuncaya kadar inkılapları hazmetmiş oluyordu. ‘Kursa giderse yobaz olmaz’ mantığıyla ortaokul mezunu istiyor lakin mezun bulamıyordu. Zira ortaokul mezunlarını kapışıyorlardı. O denli her köşe başında lise falan yoktu. Bu sebeple “imam istiyoruz” diye o zamanki iktidar zorlandı ve bu vesileyle İmam Hatip kursları açtılar. Hatta: “9 aylık bu kurs, fazla bile. Türk çocukları zekalıdır, çabucak öğrenir” falan diyerek onu bile çok gördüler.
Celaleddin Ökten Hoca İmam Hatiplerin resmî boyut kazanmasında nasıl bir rol üstlendi?
İmam Hatip Okulllarını zorluklara karşın açan Celalettin Hoca, programını başında şekillendiriyor. O vakit Tevfik İleri hem talebesi hem de Bayındırlık Bakanı aynı zamanda Milli Eğitim Bakanlığı’na vekalet ediyor. İkisi birleşerek okulu 7 sene olarak açıyorlar. O günün Talim Terbiye Kurulu’na zorla kabul ettiriyorlar. Talim Terbiye Kurulu Kur’an-ı Kerim’in Arapça okunmasına itiraz ediyor, Türkçe okunmasını ısrarla istiyor. “Ne gerek var Arapça’ya diyor.” Bunlarla büyük uğraştan sonra okullar açıldı.
ŞİMDİKİ GENÇLERLE ORTAMIZDA AŞAMADIĞIMIZ BİR BİLGİSAYAR DUVARI VAR
Bizim o zamanki muhatabımız kitaplarımızdı. Şimdiki gençlerin muhatabı bilgisayar. Gençler bilgisayarın cazibesini atlayıp da bize ulaşamıyor, biz de onlara ulaşamıyoruz. Zira biz yetersiz kalıyoruz. Bilgisayar çok renkli, dünyanın öbür ucuna gidebiliyorsun, küme oyunları, her renk var. Bizim jenerasyonumuz, yüklerini gençlere aktarmada çok problemli. Zira gençler yanımızda kalmıyorlar, biz onlara hitap edemiyoruz. Bilgisayar duvarını aşamıyoruz. Ulusal Eğitim Bakanlığı’na çok iş düşüyor. Çocuk sınıfta mecburen oturuyor, benim yanımda mecbur olmadığı için oturmuyor. Hocasının karşısında 40 dakika oturabiliyor, orada çocuklara ne verirsek o kârdır. Artık meskenlerde anne babanın, nene dedenin çocuklara hitap etmesinin imkansızlığını görüyorum. Ancak davamızdan vazgeçmeyeceğiz, ne kurtarabilirsek… Ulaşabildiğimizi yakalayıp kurtaracağız.
SUBAY ÜNİFORMASIYLA MESCİTTE KUR’AN OKUMAM MANİSA’YA İMAM HATİP AÇILMASINA VESİLE OLDU
Sizin kuşak İmam Hatiplerin hem talebesi hem hocası hem de kurucuları oldu. Siz rastgele bir İmam Hatip kuruluşuna öncülük ettiniz mi?
Askerliğimi yedek subay olarak 1964’te Manisa’da Melbusat Depo Bölük Komutanlığı’nda yaptım. Orada sivilden geçme bir yüzbaşı vardı Kasım Hondu, çok babacandı. Resmi kıyafetimle Manisa Lisesi’nde din derslerine gittim. Kumandan müsaade etti. Sonra Manisa’da mescitlerde çok cemaat var ama Manisa’da İmam Hatip Okulu yok. Evvela oranın bir mescidinde ikindiden sonra Kur’an okumaya başladım, cemaat çoğalmaya başladı. “Bir subay Kur’an okuyormuş” diye yayılmış, bu türlü büyük bir istek oldu. O vakit 57. Er Eğitim Tümeni vardı. Hâlâ da var. Her tarafı yüksek rütbeli subaylarda dolu lakin bir teğmenin Kur’an okuması yasak diye bir hava yoktu. Ben de resmi kıyafetimi -biraz da sükse olsun, cemaat toplansın diye- giyer Kur’an okuyordum. Cemaat bayılıyor ben de okumaya bayılıyordum.
METRUK BİNANIN CAMINI TAKIP BOYADIK, OKUL HALİNE GETİRDİK
Kur’an okuma vesilesiyle Manisa’nın ileri gelenlerini de tanıdım. Demokrat Parti’den Rıfat Can Uyar mesela, Menderes’in aşığıydı. Tekrar ileri gelenlerden biri daha vardı, bunların ikisi de beni seviyordu. “Yahu burada İmam Hatip Okulu yok, açalım” dedim. “Nasıl olacak?” dediler, anlattım. Şöyle başladığımızı hatırlıyorum: “Pabuçlarımızı kapının dışında çıkarıp içeri girdiğimiz gibi, parti mülahazalarımızı dışarı çıkaracağız ve burada o denli bulunacağız” dedim. Dediler ki: “Bizim burada okul var. Falan yerde şu kurs var filan yerde bu kurs var.” Bir tarafta Süleyman Efendi’nin talebelerinin bir binası var bir taraftan Işıkçıların bir binası var. “Ama onlar okul değil kurs” dedim. “Ne yapacağız?” dedi Rıfat Can Uyar. “Bina bulacağız, binayı hazırlayacağız. Din İşleri Genel Müdürlüğü’ne müracaat edeceğiz. Fotoğraflarını çekip göndereceğiz ve okul açın diye başvuracağız” dedim. Bina bulundu, metruk bir ilkokul bulduk onların camlarını tamamladık, boyalarını yeniledik falan. Sonra okulun fotoğraflarını çektik, Hulusi Özkul diye bir abimiz vardı, Din Eğitimi Genel Müdürlüğü’nde. Okulu hazırladık, müracaat ettik. Hulusi Özkul geldi, onu ağırladık. Okulu gösterdik, konuk ettik sonra gitti. Akabinde okulun açılma kararı geldi.
İmam Hatiplerin birinci öncüleri müdür muhtaçlığı varsa o alanda da hizmet etmiş. Siz o okulda idarecilik yaptınız mı?
Rıfat Abi bana, “Mehmet Ali, Allah razı olsun önümüze düştün, bak okul açılıyor. Okulun açılış periyodunda okula müdürlük edeceksin” dedi. Benim de askerliğim bitiyor. “Abi benim memleketim Bolu. Ben Bolu-İstanbul güzergahında bir İmam Hatip’te çalışmak istiyorum” dedim. “Yok, burada en az 2 sene bu açtığın okula müdürlük edeceksin” dedi. O kadar yalvardı ki kabul etmek zorunda kaldım. “Yaz dilekçeni” dedi. Gittik dilekçeyi bir arada verdik. Kaydını aldı. Kendisi de Adalet Partisi’ndeydi. Adalet Partisi’nde Manisa’dan milletvekili olmak isteyenler Rıfat Abi’nin elini öpmeden vekil olamazlardı. Dilekçeyi Ankara’ya gönderdik. Çabucak telefon açtı. “Ankara’ya dilekçe gönderdik, Manisa’ya İmam Hatip Okulu açılıyor, takip edin dilekçeyi, dilekçe sahibi Mehmet Ali Sarı buraya müdür olacak. Bekliyorum” dedi. Gelen giden yok. Bütün Manisa Milletvekilleri Din Eğitimi Genel Müdürlüğü’ne gidiyorlar, müracaatı soruyorlar. Benim dilekçemi belgeme koymamışlar, milletvekilleri müracaat ettikçe “dilekçesi yok, dilekçe versin” diyorlar.
“GÖZYAŞLARIYLA AYRILDIK”
Neden dilekçeye onay verilmiyor?
Kalktım Ankara’ya gittim. Gerçek Din Eğitimleri Genel Müdürlüğü’ne. İsmet Parmaksızoğlu’nun huzuruna girdim. “Efendim ben Mehmet Ali Sarı’yım” deyince adam yerinden fırladı. “Sen misin o milletvekillerini bizim başımıza saran?” dedi. “Efendim, affedersiniz, ben sarmadım” dedikten sonra yaşananları anlattım. “Ben seni yakında İzmir Yüksek İslam Enstitüsü açılacak, oraya hoca yapmak istiyorum” dedi. Beni hiçbir yere hoca yapmayacaktı ya Yüksek İslam Enstitüsü’nü tercih etmemi istiyordu. “Evladım seni İzmir’e hoca olarak tayin ediyoruz. Manisa’yı bırakıyorsun. Bir kez ‘hayır’ dedik, bizi zorlama. İzmir İmam Hatip Okulu’ndan sonra birebir sene Yüksek İslam Enstitüsü açılacak, oraya seni tayin edeceğim” dedi. “Peki efendim, Allah’a ısmarladık” dedik, geldik Manisa’ya.
Manisalıların yansısı ne oldu?
Rıfat Can Uyar “Ne oldu?” dedi. “Abi tayin etmiyorlar” dedim. “Sen istemiyordun zati, zorlamadın” dedi. Oradan gözyaşlarıyla ayrıldık. O sene İzmir Yüksek İslam Enstitüsü açıldı, oranın imtihanlarına girdik, orada hoca olduk. 3-4 sene çalıştık. 1971’de de İstanbul Yüksek İslam Enstitüsü’ne, yuvamıza döndük.